Iha kolesaun arkivu online lubuk ida kona ba Timor-Leste husi tinan 1974-1999. Rekursu sira ne’ebe resente liu mak husi Professor David Webster nian “Arkivu Solidariedade Internasional Timor”. Rekursu foun ida ne’e bele sai hanesan fatin exelente ida atu haree arkivu mundial kona ba Timor-Leste. Rekursu ida ne’e mos bele sai hanesan exemplu di’ak ida ba Timor-Leste nian instituisaun arkivu sira.
Arkivu Solidariedade Internasional Timor (TiSA) fornese asesu online ba arkivu dijitál sira kona ba movimentu solidariedade Timor, 1975-1999. TiSA estabelese husi Ativista Kanadianu Timor no akademista historiador, David Webster.
TiSA mak nu’udar kolesaun online dahuluk kona ba Timor nia arkivu sira hodi uza komputador nia software ida ne’ebe kria espesialmente ba arkivu sira. (1) Ho razaun ida ne’e, instituisaun arkivu sira iha Timor-Leste bele haree software ida ne’e sai hanesan exemplu di’ak ida bainhira sira deside atu uza komputador nia programa sira hodi jere rasik sira nian koleksaun
TiSA nia kolesaun balu no numeru husi nia dokumetu ka file (pasta) sira iha kada kolesaun.
Konteudu
Koleksaun balu iha TiSA nia lista.
TiSA nian baze-dadus halo ona lista ba grupu solidariedade internasional liu husi 60 no ema sira ne’ebe mak kria ona arkivu Timor nian durante periodu okupasaun. Maioria grupu sira iha lista ne’e mai husi nasaun oi-oin iha Europa, Amerika norte no Australia.
To ohin loron iha ona kala item 1,000 lista iha kolesaun 34. Maioria husi item sira ne’e iha kópia dijitál. ‘Item’ ida bele kontein dokumentu mesak ida de’it, hanesan karta ka fotografia. Item balu bele kontein pasta ida ho dokumentu separadu barak.
Iha kada kolesaun ida nia laran, item sira ne’e koloka iha grupu ida ka liu (bolu ‘Série’). Série ne’ebe popular liu mak hanesan: Dokumentu, Publikasaun, Fotografia, Boletín no Jornál rekorte sira. TiSA iha exemplu barak husi Jornál solidariedade sira.
To agora kópia dijitál sira mak dokumentu no fotografia de’it. Iha futuru sei iha mos arkivu ba video no audio. Dokumentu sira ne’e iha formatu PDF; balu hanesan textu ne’ebe bele buka. Kópia sira ne’e kria liu husi dijitalizasaun (scanning) ka mákina fotográfika (camera). Kópia balu husi mákina fotográfika la ho kualidade aas, maibe nafatin fasil atu lee.
Pontu foka balu
TiSA iha item barak mai husi ETAN (East Timor Alert Network) Kanadianu nian no item notísia sira iha dekada 1990 husi ETAN (East Timor Action Network) EUA nian. Kolesaun importante seluk ladun famozu. Ne’e inklui servisu sira husi dekada 1970 ba oin husi ativista sira EUA nian hanesan Michael Chamberlain no Arnold Kohen.
Entrada interesante seluk iha TiSA mak Boletín Konferénsia Asiátiku-Afrikanu. Revista ida ne’e publika husi Departamentu Relasaun Exterior Indonésia nian iha tinan 1955. Revista ne’e iha lian inglés kona ba Konferénsia istóriku Bandung husi país naun-aliñadu sira. Revista ne’e kontein nein informasaun ida kona ba Timor-Leste; ne’e aumenta ba iha TiSA hodi peskiza kona ba istória dekolonializasaun.
Navega no Buka
Naran prosesu buka ka peskiza ida ba baze-dadus arkivu nian sei sai fasil liu se peskizador komprende ‘nivel’ diferente sira husi dadus arkivu nian. TiSA uza liafuan popular sira ba estrutura arkivu sira nian: Kolesaun > Série > File (pasta) > Item. Ne’e signifika katak iha kolesaun ida kontein numeru grupu ruma (‘Série’). Kada Série kontain ‘File’ ida ka liu no kada File bele iha ‘Item’ ida ka liu (normalmente dokumentu ida ka fotografia ida). Kada parte husi dadus ida iha TiSA inklui informasaun kona ba nia pozisaun iha arkivu nia estrutura.
Dalan simples atu haree saida mak iha TiSA nia laran mak atu uza metodu ‘Browse‘ (navegasaun). Screen (ekrán) dahuluk husi TiSA sei fo peskizador sira dalan oi-oin atu ‘Browse’. Dalan prinsipal tolu hodi Browse mak: ‘Deskrisaun Arkivu’ (dadus kona ba nivel hotu husi deskrisaun); ‘kolesaun’ (to’o agora ida ne’e sei fo sai naran husi ‘kriadór’ sira (2)); no ‘instituisaun arkivu’ (informasaun kona ba instituisaun ne’ebe mak rai kolesaun sira ne’e). Browsing mak dalan di’ak ida atu aprende kona ba dadus hotu iha TiSA nia baze-dadus.
TiSA mos iha kaixa ‘search‘ (buka) simples ida ne’ebe mak lokaliza iha screen nia leten. Funsaun husi search (buka) mak sei ajuda atu hetan liafuan saida de’it iha baze-dadus. Dalaruma metodu ne’e sei fo sai rezultadu barak demais. Se karik iha rezultadu barak liu bainhira uza simple search (buka simples), ne’e sai idea di’ak atu atu aprende hodi uza buka screen avansada.
Komentariu husi CHART
TiSA bele sai exemplu ida di’ak tebes ba instituisaun seluk hodi halo tuir atu fo asesu online ba arkivu sira. Baze-dadus sei sai di’ak liu se karik iha organizasaun barak no ema individual barak mak kontribui sira nia kolesaun. CHART kontribui ona materia balu ba TiSA. Sei iha arkivu balu tan mak sei fo husi CHART ba TiSA iha futuru besik mai.
Bainhira TiSA sai rekursu ida ne’ebe mak boot liu, karik sei sai fasil liu atu uza se bainhira pájina oin dezeña hodi tau hamutuk tiha funsaun ‘Browse’ no ‘Buka Avansadu’. Buka iha TiSA bele mos hadi’ak liu tan husi kria konjuntu ida ba ‘títulu asuntu sira’. Ida ne’e sei fo dalan ba peskizadór hodi buka hetan arkivu kona ba fatin espesífiku, asaun, eventu no ema sira. (3)
Iha momentu ne’e, sei di’ak bainhira peskizadór sira bele iha asesu ba guia simples ida ba estrutura TiSA nian no mos tékniku sira hodi buka baze-dadus. Ida ne’e mos importante katak informasaun sira iha baze dadus kontein dadus ho kualidade di’ak no iha fatin ne’ebe los iha estrutura dadus nian.
Arkivu Audio Vizual Max Stahl (CAMSTL) mak nudar instituisaun Timorense nian ida mesak ne’ebe mak uza software espesial ba arkivu nian iha nia kolesaun sira. To’o agora, instituisaun sira seluk iha TL seidauk uza software arkivu nian. CHART espera katak instituisaun sira seluk iha TL ne’e sei haree ba TiSA nia exemplu hodi fo idea ruma kona ba uza software arkivu nian hodi jere sira nia kolesaun sira.
[Artigu ida ne’e nudar CHART nia publikasaun original iha lian Ingles iha 08 Setembru 2020. Tradusaun husi CHART nian funsionariu Uka Pinto.]
Nota
(1) Asesu ba Memória (AtoM) mak open-source (kodigu-aberta), sistema baze dadus livre-atu-download ne’ebe mak inísia husi Konsellu Internasional ba Arkivu (ICA). Ida ne’e dezeña ba instituisaun sira husi kiik-to-médiu. Agora dadaun ne’e hetan manutensaun no iha prosesu atu hadi’ak liu tan husi kompania Kanadianu ida, Artefactual Systems. Iha instituisaun internasional oi-oin mak uza AtoM – espesialmente instituisaun sira iha nasaun sira ne’ebe mak uza lian Inglés no Portugés.
(2) ‘Problem’ ida ne’e komplikadu tebes atu diskute iha artigu ida ne’e. Ami sei hatete de’it iha ne’e katak ‘Kriadór’ mak la hanesan ho ‘Kolesaun’.
(3) Haree ami nia diskusaun badak kona ba títulu asuntu sira iha CHART nia artigu iha 2013 kona ba CIDAC nia rekursu Timor Online.
Agradesimentu: CHART fornese konsellu balu iha prosesu dezenvolve TiSA. Obrigadu barak ba David Webster ba oportunidade ida ne’e no ba permite ona atu bele ‘examina prosesu sira iha kotuk’ hodi harii estrutura TiSA / AtoM.
